Πρώην «Μαύρος Πάνθηρας», νυν χαφιές του FBI Ή Αίμα και μπλουζ στην Τσετσενία

18ο Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ Θεσσαλονίκης / Ημέρα (μου) τρίτη 

«Τρόμος/Νόμος» (ΗΠΑ, 2015, Ενότητα «Μικρές Αφηγήσεις») είναι -στην πολύ αμήχανη μετάφραση του «(T)error»- ο ελληνικός τίτλος του ντοκιμαντέρ της Λίρικ Ρ. Καμπράλ και του Ντέιβιντ Φίλιξ Σάτκλιφ. Ο Σαΐντ Τόρες, μαύρος και μουσουλμάνος, κάποτε ανήκε στους «Μαύρους Πάνθηρες». Τώρα, εδώ και πολλά χρόνια, δουλεύει ως freelancer πληροφοριοδότης του FBI σε θέματα τρομοκρατίας -είναι ο «Σαρίφ». Και όταν αναλαμβάνει μία υπόθεση και τη διεκπεραιώνει αμείβεται φυσικά. Αυτή που ανέλαβε τώρα είναι να ξεμπροστιάσει τον Καλίφα Αλ-Ακίλι, έναν λευκό προτεστάντη που έγινε μουσουλμάνος και τον οποίο το FBI έχει ήδη στοχοποιήσει ως ισλαμιστή, άρα ως δυνητικό τρομοκράτη, με βάση το ποινικό μητρώο του και τα εμπρηστικά του σχόλια στο φέϊσμπούκ.

Ο «Σαρίφ» θα τον πλευρίσει και θα προσπαθήσει να συγκεντρώσει στοιχεία που τον ενοχοποιούν. Εις μάτην. Οι σύνδεσμοί του, όμως, στο FBI, τον πιέζουν. Ο Αλ-Καλίλι θα τον μυριστεί. Και θα τον εκθέσει δημοσιοποιώντας στο fb το όνομα και το τηλέφωνό του. Ο «Σαρίφ» θα πέσει σε κατάθλιψη.

Το ιδιαίτερο της ταινίας είναι ότι οι δύο σκηνοθέτες έχουν καταφέρει –επίτευγμα!- να παρακολουθήσουν ζωντανά και εκ του σύνεγγυς όλη αυτή την επιχείρηση του FBI αποσπώντας -άγνωστο πώς…- την εμπιστοσύνη του «Σαρίφ» -που τους αφήνει ακόμα και τα τηλεφωνήματα με τους «προϊσταμένους» του να κινηματογραφούν- αλλά μιλώντας και με τον Αλ-Καλίλι. Ο οποίος, τελικά, αν και δεν έχουν προκύψει στοιχεία, συλλαμβάνεται για… παράνομη κατοχή όπλου -στις ΗΠΑ της ανεξέλεγκτης οπλοχρησίας!- και καταδικάζεται σε οκτώ χρόνια φυλάκιση βάσει μόνο μιας φωτογραφίας του από άσκηση σκοποβολής που έκανε… Ενώ η γυναίκα και το παιδί του απελαύνονται.

Η ταινία ανάγλυφα αποδεικνύει, έστω και αν, κάποιες στιγμές, δεν είναι απόλυτα διαυγής, ότι το αντιτρομοκρατικό του FBI δεν προλαβαίνει μόνο τους τρομοκράτες, τους κατασκευάζει κιόλας… Στήριγμά του βασικό, οι άλλοτε 1500 πληροφοριοδότες του που, μετά την 11η Σεπτεμβρίου του 2001, έχουν γίνει, όπως το ντοκιμαντέρ μας πληροφορεί, 15.000…: άνθρωποι της διπλανής πόρτας, ενίοτε συμπαθητικοί, με χιούμορ, μάγειρες, ερασιτέχνες μουσικοί και προπονητές του μπάσκετ, τρυφεροί πατεράδες που φροντίζουν τα παιδιά τους και παίζουν μαζί τους… Όπως ο Σαΐντ/«Σαρίφ».

Σε εντελώς διαφορετικό κλίμα από το «Είμαι το Μπελφάστ», το δεύτερο ντοκιμαντέρ του Μαρκ Κάζινς που είδα: «Ατομική ενέργεια: Ζώντας με φόβο και ελπίδα» (Ενωμένο Βασίλειο, 2015, «Αφιέρωμα στον Μαρκ Κάζινς»). Επίσης, όμως, εξαιρετικά ενδιαφέρον. Ο σκηνοθέτης, χωρίς αφηγηματικό σχόλιο αλλά με τη μουσική του σκοτσέζικου ροκ συγκροτήματος Μόγκγουέι να πλημμυρίζει την ταινία, συναρμολογεί κινηματογραφημένο αρχειακό υλικό με θέμα την ατομική ενέργεια: υλικό τρόμου -από τη βόμβα της Χιροσίμα, 70 χρόνια πριν, τις ατομικές δοκιμές, την αμερικάνικη υστερία με τις προπαγανδιστικές ταινίες «πώς θα προστατευτείτε από πυρηνική επίθεση των ρώσων κομμουνιστών», τις πορείες διαμαρτυρίας για την κατάργηση των ατομικών οπλοστασίων μέχρι τους εφιάλτες του Τσερνόμπιλ και της Φουκουσίμα- αλλά και υλικό ελπίδας, καθώς η ταινία του καταλήγει στα οφέλη από την ειρηνική χρήση της ατομικής ενέργειας -στην ιατρική, για παράδειγμα, στην ανίχνευση του καρκίνου.

Ακτίνα ελπίδας στο ζόφο των δύο Ρωσοτσετσενικών Πολέμων της δεκαετίας του ’90 και όσων τραγικών προηγήθηκαν, επακολούθησαν και συνεχίζουν να συμβαίνουν, με τις απεγνωσμένες τρομοκρατικές ενέργειες Τσετσένων, ρίχνει o Ιταλός Νικόλα Μπελούτσι με το ντοκιμαντέρ του «Τα μπλουζ του Γκρόζνι» (Ελβετία, 2015, «Όψεις του Κόσμου»).

Σε μία χώρα που πολέμησε για την ανεξαρτησία της από την Ρωσία αλλά δεν τα κατάφερε παρά να παραμείνει η, απλώς, αυτόνομη στους κόλπους της μητέρας Ρωσίας Ομόσπονδη Δημοκρατία της Τσετσενίας, με πρόεδρο, από το 2007, το ανδρείκελο του Πούτιν, τον φαιδρό Ραμζάν Καντίροφ, που τα γιγαντοπορτρέτα του, μαζί με του επίσης προέδρου πατέρα του που δολοφονήθηκε το 2004, προσωπολατρικά κατακυριεύουν -τα βλέπεις σε κάθε δεύτερο πλάνο της ταινίας…- το Γκρόζνι, την πρωτεύουσα, σε μία χώρα που ακόμα κλαίει τους νεκρούς και τους αγνοουμένους της, σε μία χώρα με διχασμένη κοινωνία, σε μία χώρα όπου μία ηλικιωμένη γυναίκα ξετυλίγει μπροστά στην κάμερα αφίσα με τη φωτογραφία του δολοφονημένου προέδρου της ανεξαρτησίας Ντουντάγιεφ -ένας θρύλος της Τσετσενίας, για πολλούς-, σε μία χώρα όπου η ισλαμοποίηση προχωρεί ακάθεκτη, τέσσερις γυναίκες με μαντήλες, τέσσερις ακτιβίστριες, που έχουν συγκεντρώσει με τις κάμερές τους, διακινδυνεύοντας, πολύτιμο κινηματογραφημένο υλικό από την πρόσφατη τραγική ιστορία της πατρίδας τους, αγωνίζονται για τα ανθρώπινα δικαιώματα που καταπατώνται ασύστολα με μία ωριμότητα που εκπλήσσει. Και, παράλληλα, σε μία πόλη γκρίζα και ποτισμένη από αίμα, με χαίνοντα ακόμα ερείπια, ένα κλαμπ συνεχίζει να παίζει τα μπλουζ.

Ο Μπελούτσι αντιτάσσει στο σκοτάδι -τόσο σκοτάδι που μπορεί να ερμηνεύσει, ίσως, την απόγνωση των γυναικών αυτών, οι οποίες, χήρες πολέμου και μίσους, ζώνονται τα εκρηκτικά και γίνονται παρανάλωμα παίρνοντας μαζί τους αθώους, η πρώτη σκηνή της ταινίας είναι εύγλωττη…- τη θετική ενέργεια και την αποφασιστικότητα που υλοποιούνται σε ακτιβισμό και τέχνη.

Η τελευταία προβολή της τρίτης μέρας μου στο Φεστιβάλ, αφιερωμένη στο queer σινεμά: 

Η Άννα έχει κάνει επέμβαση επαναπροσδιορισμού φύλου -και είναι ακτιβίστρια, προασπίζεται τα δικαιώματα των τρανς ατόμων. Η Νανά είναι -ήταν, έφυγε από τη ζωή μετά τα γυρίσματα της ταινίας- τρανς χωρίς να έχει κάνει επέμβαση -προνόμιο, τελικά, όπως, απολαυστικά εξομολογείται, για μία εκδιδόμενη τρανς…. Η Ντένυ, μικρή ακόμη, βρίσκεται στο πρώτο στάδιο του επαναπροσδιορισμού και μοιάζει κάπως αναποφάσιστη. Και οι τρεις εκθέτουν στο «Spectrum» (Ελλάδα, 2015, «Ελληνικό Πανόραμα»), τη μικρού μήκους ταινία που συνυπογράφουν η Χαρά Καλλιοντζή, η Ιωάννα Παπαϊωάννου, η Διώνη Τέγου και η Δήμητρα Τσαλκιτζόγλου και η οποία άνοιγε το δίπτυχο της προβολής, τα -τεράστια- προβλήματα που θα αντιμετωπίσει ο άνδρας που νοιώθει πως δεν έχει το σωστό φύλο και θέλει να το επαναπροσδιορίσει. Και που, αν το κάνει, η μόνη διέξοδος που έχει για να επιζήσει είναι η πορνεία, έστω και αν υπάρχουν πια οι εξαιρέσεις. Μιλούν για τις πληγές που δημιουργεί η κοινωνική απόρριψη, για τις απειλές και τις επιθέσεις που δέχονται, για τα περίεργα βλέμματα -αν δεν είναι κράξιμο…- που τις συνοδεύουν -χρειάζονται μεγάλες αντοχές…

Σπουδαστικών προδιαγραφών το φιλμάκι, αλλά πολύ χρήσιμο. Οι τρεις πρωταγωνίστριές του αποδεικνύουν ότι, ναι, οι τρανς μπορούν να είναι σκεπτόμενα πλάσματα, με χιούμορ και σοβαρότητα.

Ο Στου Μάνταξ στο «Τι παίζεται μέσα στην ντουλάπα» -άλλη μία περίεργη μετάφραση του τίτλου «Reel in the Closet»…- (ΗΠΑ, 2015, Ενότητα «Καταγραφή της μνήμης») ανθολογεί σπάνια ντοκουμέντα, θησαυρούς για το LGBT κίνημα και τους ιστορικούς του. Ήτοι ερασιτεχνικά φιλμάκια από την γκέι προσωπική και δημόσια -όσο δημόσια μπορούσε να είναι…- ζωή στις ΗΠΑ, που χρονολογούνται ακόμα και από τη δεκαετία του ’30 και που διασώθηκαν, καταχωνιασμένα σε ντουλάπες -«Μπομπίνες στην ντουλάπα» είναι ο πρωτότυπος τίτλος του ντοκιμαντέρ, άλλωστε-, λίγο πριν οι «θιγόμενες» οικογένειες των γκέι που τις τράβηξαν τις εξαφανίσουν: πορείες για τα δικαιώματα των γκέι, παρέες γκέι, γκέι διακοπές, γκέι γυμνιστές, ένα «κρυφό» κλαμπ για λεσβίες… Φιλμάκια τα οποία σχολιάζουν ειδικοί επί του θέματος.

Η ταινία πάσχει από κάποια υπερβολή ως προς τη σημασία των ευρημάτων και ολίγον πλατειάζει αλλά σίγουρα έχει ενδιαφέρον.

Αύριο, η τέταρτη και τελευταία μέρα μου στο Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ.

Αίθουσες «Σταύρος Τορνές», «Παύλος Ζάννας», «Τζων Κασσαβέτης», 18ο Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ Θεσσαλονίκης, 19 Μαρτίου 2016.