Όταν το ντοκιμαντέρ αλώνει το θέατρο

Κι αν χρωστάει ο κινηματογράφος στο θέατρο! Απ’ τη γέννησή του, το θέατρο ήταν ανάμεσα στις βασικές πηγές από τις οποίες το σινεμά άντλησε: θέματα, ιστορίες, έργα θεατρικά που τα μεταποίησε σε ταινίες, ηθοποιούς _ που άργησαν να μάθουν τη διαφορά της υποκριτικής ανάμεσα στις δύο τέχνες… Ακόμα και σήμερα δεν είναι λίγα τα έργα που από τη σκηνή παίρνουν το δρόμο της οθόνης _ στο αμερικάνικο θέατρο ειδικά γράφονταν από την εποχή του Τένεσι Γουίλιαμς και γράφονται έως και σήμερα έργα από συγγραφείς που κρυφοκοιτάζουν προς το σινεμά: τα έργα τους να γίνουν ταινίες, να αποκτήσουν τη δημοσιότητα που δύσκολο είναι να την αποκτήσουν από τη σκηνή και να τους προσπορίσουν κέρδη πολλαπλάσια. Ο κινηματογράφος φιξιόν, άλλωστε, σχεδόν ποτέ δεν αφήνει ανεκμετάλλευτες τις θεατρικές επιτυχίες _ από πρόζα μέχρι μιούζικαλ. Ακόμα περισσότερο το ντοκιμαντέρ που συχνά - πυκνά τα αντικείμενά του προέρχονται από το θέατρο _ ένα, ελληνικό μάλιστα, δείγμα συμμετέχει στο φετινό Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ της Θεσσαλονίκης: «Ες αύριον τα σπουδαία – Πορτρέτα του αύριο: Δημήτρης Καρατζάς» της Κλεώνης Φλέσσα, με θέμα του τον νεαρό σκηνοθέτη του θεάτρου μας.

Κάποια στιγμή όμως έφτασε και η ώρα του αντίδωρου. Το θέατρο, που έχει χάσει πια τον δραματουργικό πλούτο που το έτρεφε και που, επίσης, οι δομές του έχουν ριζικά αλλάξει, στρέφεται τα τελευταία χρόνια προς τον κινηματογράφο. Σε μόδα τείνει να εξελιχθεί η μεταποίηση _ αν και δύσκολα κρίνεται ως επιτυχής… _ σεναρίων για το θέατρο. Με τη σειρά του το θέατρο πια  προσπαθεί να εκμεταλλευτεί τη φήμη των ταινιών _ περισσότερο τους τίτλους που έκαναν σουξέ παρά την ουσία τους.

Ελάτε, όμως, που άρχισε να παίρνει μαθήματα, όσο απίθανο και αν ακούγεται, και από τον τρόπο των ταινιών τεκμηρίωσης… Ναι, το θέατρο – ντοκιμαντέρ είναι πραγματικότητα! Δεν πρόκειται για παρθενογένεση, βέβαια. Τη δεκαετία του ’60 από την μεταπολεμική Γερμανία _ την τότε Ομοσπονδιακή (Δυτική) _ ξεπήδησε (αντλώντας με τη σειρά του από το αμερικάνικο αριστερό θέατρο του Μεσοπολέμου _ το οποίο είχε και έχει ακόμα διαδόχους στις ΗΠΑ _ και τον Έρβιν Πισκάτορ, που κι εκείνοι άντλησαν από το πρώτο μετεπαναστατικό σοβιετικό θέατρο) το Θέατρο- Ντοκουμέντο  σηματοδοτώντας «την πρώτη μεταπολεμική διεθνή αναγνώριση της (γερμανικής) δραματουργίας», όπως σημειώνει η θεατρολόγος, καθηγήτρια στο Πανεπιστήμιο Αθηνών Λίλα Μαράκα. Έργα, από τον «Αντιπρόσωπο» του Ρολφ Χόχουτ και την «Δολοφονία του Μαρά», την «Ανάκριση», το «Άσμα για το σκιάχτρο της Λουζιτανίας» και τον «Τρότσκι στην εξορία» του Πέτερ Βάις μέχρι τον «Φάκελλο Όπενχάιμερ» του Χάιναρ Κίπχαρντ και τον «Τόλερ» του Τάνκρεντ Ντορστ, χρησιμοποιούν αυτούσια ντοκουμέντα ή αντλούν από ντοκουμέντα δίνοντας ένα καθαρό και σαφές στίγμα πολιτικού θεάτρου.

Η επίδραση του είδους έφτασε και στην Ελλάδα. Τα εκδομένα αλλά άπαιχτα «Η δίκη των εξ» του Βασίλη Βασιλικού και «Υπόθεση Κ.Κ.» του Γιώργου Σκούρτη ή τα παιγμένα  «Η δίκη των έξη» του Γιώργου Μιχαηλίδη, «Οι φιλοξενούμενοι» του Πέτρου Μάρκαρη ή «Η απεργία» του Γιώργου Σκούρτη στο είδος αυτό κατατάσσονται. Αλλά όλα αυτά τα έργα, αν και επιδιώκουν τη ρήξη με το παραδοσιακό θέατρο δεν αποστασιοποιούνται εντελώς: έχουν ρόλους. Που πρέπει να παιχτούν _ και παίζονται _ από ηθοποιούς. Έστω από ερασιτέχνες ηθοποιούς.

Το νέο κύμα του Θεάτρου – Ντοκουμέντου που ίσως θα έπρεπε πια να το ονομάσουμε Θέατρο – Ντοκιμαντέρ ξεπήδησε από την Γερμανία και πάλι. Εδώ όμως δεν υπάρχουν ρόλοι. Ούτε ηθοποιοί _ ή οι ηθοποιοί έχουν μόνο υποστηρικτική παρουσία. Η ομάδα «Rimini Protokoll» ήταν η πρώτη που έφερε στη σκηνή απλούς πολίτες να μιλήσουν για το θέμα που έχει επιλέξει και το οποίο αφορά, έχει απασχολήσει ή απασχολεί τα άτομα αυτά. Τους οργανώνει επί σκηνής, κάνει δοκιμές μαζί τους, φορμάρει τις μαρτυρίες τους και, σαν ένα ντοκιμαντέρ, η παράσταση «προβάλλεται» στο κοινό.

Ο Μιχαήλ Μαρμαρινός μάς τους έφερε πρώτος στην Ελλάδα. Το 2004. Το «Hot Spots – Ήμουν εδώ» που παρουσίασαν στην Αθήνα, στο «Θησείον», θέμα του είχε αφενός τον τουρισμό ως μαζική κουλτούρα, αφετέρου τον πόλεμο. Μία ξεναγός κι ένας φύλακας αρχαιολογικού χώρου ήταν μεταξύ των «ηρώων» της.

Τον Φεβρουάριο του 2009 ξανάρθαν _ στο «Bios». Στο «Call Cutta in a Box» οι θεατές απομονώνονταν ο καθένας ξεχωριστά σ’ ένα χώρο και μιλούσαν στο τηλέφωνο με κάποιον που βρισκόταν στην Καλκούτα, ο οποίος τους συνέδεε με τη γύρω τους πραγματικότητα.

Τον Απρίλιο του ίδιου χρόνου οι «Rimini Protokoll» έφτασαν για πρώτη φορά στην Θεσσαλονίκη. Για να παραλάβουν το Ευρωπαϊκό Βραβείο «Νεες Θεατρικές Πραγματικότητες» στο πλαίσιο της οργάνωσης του 12^ου Ευρωπαϊκού Βραβείου Θεάτρου που οργανώθηκε στην πόλη. Στο «Mnemopark» τους που έδειξαν, ανάμεσα από τρενάκια ηλεκτροκίνητα που διέτρεχαν το μινιμαλιστικό σκηνικό τους, αγρότες μιλούσαν για τη γη και τη δουλειά που δεν μπορούν να κάνουν πια.

Tο καλοκαίρι του 2009 στο «Radio Muezzin», που είδαμε χάρη στο Φεστιβάλ Αθηνών, τέσσερις μουεζίνηδες από το Κάιρο ανασυνέθεταν στη σκηνή την καθημερινότητά τους λίγο προτού παραχωρήσουν τη θέση τους στον έναν και μόνο μουεζίνη του οποίου το κάλεσμα και η προσευχή θα μεταδίδονταν πια ηχογραφημένα, μέσω ραδιοφώνου, στα 30.000 κυβερνητικά τζαμιά της αιγυπτιακής πρωτεύουσας.

Στο Φεστιβάλ Αθηνών θα συμμετάσχουν και το 2011. Στην ειδικά για το Φεστιβάλ στημένη στο Ηρώδειο παράσταση «Ο Προμηθέας στην Αθήνα» συγκέντρωσαν στη σκηνή 100 κάτοικους της Αθήνας που κλήθηκαν να βρουν σημεία επαφής με το κείμενο και τους ήρωες του Αισχύλου. Όταν ανάμεσά τους ακούστηκε ηχογραφημένη και η φωνή της Κωνσταντίνα Κούνεβα, της μετανάστριας από την Βουλγαρία που δούλευε εδώ ως καθαρίστρια και της πέταξαν βιτριόλι γιατί συνδικαλίστηκε, το θέατρο – ντοκουμέντο πήρε άλλες διαστάσεις _ οικουμενικές.

Στην Ελλάδα προς την κατεύθυνση αυτή δουλεύουν ο Ανέστης Αζάς και ο Πρόδρομος Τσινικόρης. Με το «Ταξίδι με τρένο» που παρουσίασαν στο Φεστιβάλ Αθηνών του 2011 έθεσαν, με συγκλονιστικά αποτελέσματα, τον τύπο επί των ήλων της καταστροφικής για τους σιδηροδρόμους κρατικής πολιτικής που ασκήθηκε επί δεκαετίες στην Ελλάδα.

Στην Μικρή Επίδαυρο και στο πλαίσιο του Φεστιβάλ Επιδαύρου 2012 παρουσίασαν μια ακόμη παράσταση - ντοκιμαντέρ για το θεσμό των Επιδαυρίων και την ιστορία του: «Επίδαυρος - Ένα  ντοκιμαντέρ».

Για να επανέλθουν πρόσφατα στην Στέγη Γραμμάτων και Τεχνών του Ιδρύματος Ωνάση με το «Τηλέμαχος - Should I Stay or Should I Go?». Θέμα τους, η μετανάστευση. Ενώ με ανάλογες αναφορές στη μετανάστευση αλλά πιο αυτοβιογραφικός ήταν «Ο χορός της μοναχικής καρδιάς» που ανέβασε ο Ακύλλας Καραζήσης για το Εθνικό Θέατρο το 2009.

Το ντοκιμαντέρ έχει αλώσει πια και το θέατρο.

* Μια συνεπτυγμένη, για λόγους χώρου, εκδοχή του κειμένου δημοσιεύεται στο «Πρώτο Πλάνο», την εφημερίδα του Φεστιβάλ Κινηματογράφου Θεσσαλονίκης, ειδική έκδοση για το 15ο Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ Θεσσαλονίκης (Νο 270, 17/3/2013).