Έτσι δέθηκε το ατσάλι ή Ο Αγών Του…

Το έργο. Βερολίνο, Ιούνιος του 1934. O Άντολφ Χίτλερ είναι ήδη από την 1η Ιανουαρίου 1933 καγκελάριος. Ο γηραιός μοιραίος Πρόεδρος της Γερμανίας στρατάρχης φον Χίντενμπουργκ που τον κάλεσε στην εξουσία είναι με το ένα πόδι στο τάφο. Ο στρατός που, με τους παλαιάς κοπής πρώσους ηγήτορές του, δυσανασχετεί με τη δύναμη την οποία έχουν αποκτήσει τα Τάγματα Εφόδου _ η ανεξέλεγκτη πλέον παραστρατιωτική οργάνωση η οποία, υπό τον Ερνστ Ρεμ, φίλο του Χίτλερ, τον βοήθησε να ανέλθη στην εξουσία και που τα μέλη της «υλοποιούν» τον αντισημιτισμό και τον αντικομμουνισμό, σημαίες του Εθνικοσοσιαλιστικού Κόμματός του _ απειλεί να ζητήσει από τον Πρόεδρο να κηρύξει στρατιωτικό νόμο. Το κόμμα βρίσκεται σε εσωτερικό αναβρασμό λόγω ιδεολογικών διαφορών. H γερμανική πλουτοκρατία με επικεφαλής τον πατριάρχη της πανίσχυρης οικογένειας βιομηχάνων χάλυβος Γκούσταφ Κρουπ ζυγίζει ακόμα τη νέα τάξη πραγμάτων. Και ο Χίτλερ βρίσκεται σε μία κρίσιμη καμπή: προσπαθεί να ισορροπήσει ανάμεσα στις αντίρρoπες δυνάμεις _ και του κόμματός του _ και να προχωρήσει απερίσπαστος.
Ο Ιάπωνας Γιουκίο Μίσιμα στο έργο του «Ο φίλος μου ο Χίτλερ» (1968) αντιπαραθέτει στη σκηνή τον Χίτλερ, τον Ρεμ, τον Κρουπ και τον Γκρέγκορ Στράσερ, ιθύνον κομματικό στέλεχος της αριστερής πτέρυγας των Εθνικοσοσιαλιστών, ιδεολογικό αντίπαλο του Χίτλερ. Ο Χίτλερ που σκέφτεται σοβαρά να διαδεχθεί τον Χίντενμπουργκ μόλις πεθάνει _ κάτι που προβλέπεται να συμβεί σύντομα _ στην Προεδρία της Δημοκρατίας συγκεντρώνοντας όλες τις εξουσίες, ζητάει από τον Ρεμ να αποσυρθεί για λίγο προφασιζόμενος ασθένεια και να απενεργοποιήσει προσωρινά τα Τάγματα Εφόδου ώστε να κατευναστούν τα πνεύματα στο στρατό, υποσχόμενος πως αμέσως μόλις καταφέρει τους σκοπούς του, θα τα εντάξει ως κύριο σώμα, όπως ο Ρεμ επιθυμεί και επιδιώκει, στο στρατό θέτοντας επικεφαλής του τον ίδιο. Ο οποίος συμβιβάζεται: πείθεται να τιθασσεύσει προσωρινά τις φιλοδοξίες του και αποδέχεται την πρόταση. 

Ο διανοούμενος Στράσερ, τον οποίο ο Χίτλερ εις μάτην κάνει μία απόπειρα να φέρει στα νερά του, πιο διορατικός και με οξύτερη πολιτική σκέψη από τον μπρούτο στρατιώτη Ρεμ, προσπαθεί να τον πείσει, έστω και αν είναι αντίπαλοι, πως πρόκειται για τακτικισμό του Χίτλερ, πως προσπαθεί να κερδίσει χρόνο και πως η απώτερη σκέψη του είναι να δολοφονήσει και τους δύο για να απαλλαγεί τόσο από τη δεξιά όσο και από την αριστερή πτέρυγα που τον πιέζουν. Και πως η μόνη σωτηρία τους είναι η ανατροπή του ώστε να πάρουν οι δύο την εξουσία στα χέρια τους. Ο Ρεμ αρνείται να συνωμοτήσει πιστεύοντας ακράδαντα στη φιλία του Χίτλερ. 
Ο Κρουπ, πάλι, ονειρεύεται το ατσάλι του να μη μετατρέπεται σε ταμειακές μηχανές, ιατρικά εργαλεία, αγροτικά μηχανήματα, κατσαρόλες και τηγάνια, όπως ήταν υποχρεωμένος να κάνει σύμφωνα με τη συνθήκη των Βερσαλιών του 1918, που υποχρέωσε την ηττημένη Γερμανία του Μεγάλου Πολέμου σε αφοπλισμό, αλλά να αρχίσει να δένεται, και επίσημα πια, σε όπλα _ σε όπλα βαριά.
Ο Στράσερ θα δικαιωθεί. Στις 30 Ιουνίου επέρχεται «Η Νύχτα των Μεγάλων Μαχαιριών», όπως έμεινε στην ιστορία, που ολοκληρώνεται μέχρι τις 2 Ιουλίου του 1934: Ρεμ και Στράσερ όντως εκτελούνται με την κατηγορία της συνωμοσίας μαζί με άλλους αντιπάλους του που ο Χίτλερ θεωρούσε επικίνδυνους και μαζί με 400 περίπου στελέχη των Ταγμάτων Εφόδου τα οποία απογυμνώνονται. Στις προφάσεις, η εξυγίανση _ η ομοφυλοφιλία ανθούσε ανάμεσά τους και πρώτος ο ίδιος ο Ρεμ δεν το έκρυβε.
Ο Χίτλερ έχει ξεκαθαρίσει το τοπίο και έχει πια απαλλαγεί από τις δυνάμεις που ανάγκαζαν το κόμμα σε μια διελκυστίνδα μεταξύ δεξιών και αριστερών τάσεων. «Μια κυβέρνηση πρέπει να ακολουθεί τη μέση οδό» είναι η ψυχρή τελευταία του ατάκα _ και του έργου. Ο Κρουπ τού βγάζει πλέον το καπέλο και ο Χίτλερ τού σηκώνει το μπαστούνι που του έπεσε από τα χέρια. Η συνεργασία τους θα ευοδωθεί και θα καρπίσει μετά από πέντε χρόνια.
Ο Μίσιμα, αν και δηλωμένος εθνικιστής, μοιάζει να έχει γράψει, βασισμένος στα ιστορικά στοιχεία που δείχνει να τα έχει εξαντλητικά μελετήσει, ένα έργο ισορροπημένο στο οποίο δεν παίρνει ιδεολογική θέση _ έστω και αν η μη θέση απέναντι το φαινόμενο Χίτλερ είναι από μόνη της θέση… (Το ίδιο πράττει και ο Αλεξάντρ Σακούροφ στην ταινία του «Χίτλερ»). Ένα έργο στο οποίο εκτυλίσσεται πολύ προσεκτικά και με μεγάλη δεξιότητα και διαύγεια ένα καλά ζυγισμένο πολιτικό παιχνίδι όπου οι απόψεις αντιπαρατίθενται και ο θεατής δεν σέρνεται ιδεολογικά αλλά αφήνεται να κρίνει και να αποφασίσει μόνος του: ένα σαφώς πολιτικό έργο που, χωρίς πλατειασμούς, συμπυκνώνει μια καίρια ιστορική στιγμή και που ξαφνικά, στις μέρες μας, με την ύφεση να ανθίζει γύρω μας και με την Χρυσή Αυγή να περιπολεί, γίνεται απόλυτα επίκαιρο.

Η παράσταση. Η Άσπα Τομπούλη, που υπογράφει την εξαιρετική μετάφραση και τη σκηνοθεσία, επιδίωξε, πρωτ’ απ’ όλα, να δώσει μία ξεκάθαρη θέση σε ένα ιδεολογικά «ουδέτερο» έργο. Πρόσθεσε, εν είδει καμπαρέ της εποχής, μία κομπέρ που εισάγει στην παράσταση, την κλείνει και επεμβαίνει μεταξύ των τριών πράξεων με γερμανικά τραγούδια των χρόνων αυτών _ πολύ καλά επιλεγμένα, καθόλου τα τετριμένα («Λιλί Μαρλέν» κλπ), άψογα ενορχηστρωμένα από τον Νίκο Λαβράνο _ και με μετρημένα κείμενα που υπογράφει η ίδια η σκηνοθέτρια τοποθετώντας το νατσιστικό φαινόμενο στη σωστή του θέση. Η λύση φαίνεται εύκολη αλλά, όπως _ άψογα _ εκτελείται, δεν είναι.
Από ’κει και πέρα η σκηνοθέτρια, που πάντα αντιμετωπίζει τις παραστάσεις της με μια ψυχρή, αποστασιοποιημένη ματιά, βρήκε ένα έργο που ταιριάζει απόλυτα με τον τρόπο της αυτό. Η παράσταση έχει κάτι το κρυστάλλινο _ το απόλυτα διαυγές. Χωρίς να τη θολώνουν ψευδοσυναισθηματισμοί, αφήνει το κείμενο να κατεβεί καθαρό στο κοινό μέσα από εξαιρετική ακρίβεια και πολύ καλούς ρυθμούς, με λίγες αλλά επιτυχημένες κορυφώσεις ακολουθώντας μία ρεαλιστική γραμμή η οποία κάποιες στιγμές ευεργετικά σπάζει με παραξενίσματα _ το τραγούδι σε ντουέτο Χίτλερ και Ρεμ _ και με μετωπικά, στιλιζαρισμένα, μπρεχτικά στησίματα που την απογειώνουν. Η χρήση συμβόλων _ οι καρέκλες και ο τρόπος που τοποθετούνται, το μπαστούνι του Κρουπ… _ είναι όχι μόνο λελογισμένη αλλά και καίρια.
Ή Άσπα Τομπούλη έχει στήσει το έργο με μουσικότητα _ σαν ένα κουαρτέτο του Σένμπεργκ: ψυχρό, εγκεφαλικό αλλά απόλυτα αποτελεσματικό.
Το λιτό, εξυπηρετικό σκηνικό και τα κοστούμια του Τόλη Τατόλα _ το κοστούμι του Κρουπ τον χαρακτηρίζει τέλεια _, ο Δημήτρης Ιατρόπουλος με τους ήχους του, ο Φώτης Νικολάου με την κίνηση που δίδαξε, η Χριστίνα Παπούλια - Μπάρλου με το μακιγιάζ της και, κυρίως, ο Ηλίας Κωνσταντακόπουλος με τους φωτισμούς του δίκαια μοιράζονται ένα μέρος της επιτυχίας.
Οι ερμηνείες. Η σκηνοθέτρια είχε επιπλέον την ικανότητα αλλά και την τύχη να κάνει διανομή με τέσσερις καλούς έως εξαιρετικούς ηθοποιούς. Τους οποίους, βέβαια, οδήγησε και καλά.

Η Μαρλένε Καμίνσκι, ειδικά, ιδεώδης επιλογή ως Κομπέρ. Με τα φυσικής γερμανικής προφοράς ελληνικά της, μ’ αυτή την άφυλη, τραβεστίζουσα εμφάνισή της, με το σωστό τραγούδι της, την καλή της κίνηση και την ψυχρή αμεσότητά της αποδεικνύεται ένας τέλειος φορέας της σκηνοθετικής άποψης.
Η επιλογή του Νίκου Νίκα για το ρόλο του Χίτλερ ήταν περίεργη αλλά αποδείχθηκε σοφή: ένας ηθοποιός που καμία ομοιότητα δεν έχει με το πρόσωπο που υποδύεται _ ψηλός, ξανθός… Δεν έχει γίνει καμία προσπάθεια να βρεθούν κοινά χαρακτηριστικά με τον Χίτλερ _ χτένισμα, το μουστάκι – σήμα κατατεθέν… Πολύ σωστά. Ο Χίτλερ του Μίσιμα δεν είναι ιστορικό πρόσωπο που βιογραφείται, είναι σύμβολο του Χίτλερ. Ούτε πρόκειται για κινηματογράφο. Έτσι ο καλός ηθοποιός χαρακτηρίζει το ρόλο μέσα από μερικά σημεία _ φωνή, εντάσεις, κορυφώσεις, χέρια δεμένα στο ύψος του υπογάστριου, βλέμμα… Το μολύβι που βγάζει από την τσέπη στο τέλος, όταν ο Χίτλερ γίνεται «Ο Χίτλερ» και με το οποίο ζωγραφίζει πάνω από τα χείλη του ένα μουστάκι «α λα Χίτλερ», μεγαλοφυές εύρημα: η πιο συγκλονιστική στιγμή της παράστασης κατά τη γνώμη μου.
Πολύ καλοί ο Κώστας Καζανάς _ αν και κάποιες εντάσεις του ξεφεύγουν προς τα πάνω _ και ο Βασίλης Ρίσβας.
Ο Γιάννης Ροζάκης, στην ωριμότερη στιγμή της καριέρας του, με απόλυτο αυτοέλεγχο _ κίνηση, στήσιμο, ρυθμοί, φωνητικοί τόνοι, μια ελαφρά κριτική ειρωνεία _ δίνει με μέτρο έναν Κρουπ υποχθόνιο που αποδεικνύεται πως αυτός, τελικά, είναι το βασικό γρανάζι που κινεί τον _ οποιοδήποτε _ Χίτλερ: συναρπαστικός.

Το συμπέρασμα. Μία από τις καλύτερες παραστάσεις της χρονιάς. Ανεπιφύλακτα τη συστήνω. Μην τη χάσετε _ θα χάσετε. 

θέατρο «Αγγέλων Βήμα», 8 Φεβρουαρίου 2013.